Over getuigenverklaringen en de werking van het geheugen

In veel strafzaken wordt er door het openbaar ministerie gebruik gemaakt van getuigenverklaringen die een verdachte belasten. Voor een advocaat is dit vaak een reden om de betreffende getuige aan de tand te voelen. Als de liegende getuige kan worden ontmaskerd of als de verklaring onbetrouwbaar blijkt te zijn, kan soms het dragende bewijs onder een strafzaak worden weggeslagen met bijvoorbeeld een vrijspraak tot gevolg.

Hoewel het niet altijd eenvoudig is om getuigenbewijs onderuit te halen, zijn er wel mogelijkheden. Rechters zijn zich ervan bewust dat er liegende getuigen zijn, maar ook dat de verklaringen van eerlijke en oprechte getuigen, toch onbetrouwbaar kunnen zijn. Bijvoorbeeld omdat hun herinneringen op de één of andere manier zijn ingekleurd, waardoor hun eventuele waarnemingen niet precies vastgesteld kunnen worden. Om getuigenverklaringen op een goede manier te waarderen hebben gerechtshoven zelf de hulp ingeroepen van (neuro)psychologen, wat heeft geleid tot suggesties en aanbevelingen die in juli van dit jaar openbaar zijn gemaakt.

Uitgangspunt is dat je aan een getuige niet kan zien of hij liegt. ‘Naar een bepaalde kant kijken, zenuwachtig wriemelen, wegkijken, stotteren, snel praten, lange stiltes laten vallen – het hoeft niet op liegen te wijzen. Het kan een reactie zijn op stress, of gewoon bij de persoon horen. Ook een gezichtsuitdrukking geeft geen accurate informatie. Die is namelijk makkelijk te manipuleren.’

Wel kan worden aangenomen dat liegen meer moeite kost dan de waarheid vertellen. Een leugenaar let vaak op de gesprekspartner, zoekend naar tekenen dat zijn verhaal wordt geloofd. Verder moet hij soms goed nadenken over wat hij nu precies tegen wie heeft verteld en blijft hij het liefst weg bij verifieerbare details. Deze zouden hem immers kunnen ontmaskeren. Soms wordt een getuige eenvoudig op een leugen betrapt nadat juist wel is gevraagd naar verifieerbare details zoals het weer of een locatie. Ook een onverwachtse vraag, zoals een verzoek om het verhaal achterstevoren te stellen, kan een liegende getuige door de mand doen vallen.

Maar ook een eerlijke en oprechte getuige kan zij herinneringen onjuist ophalen. Ook al is hij nog zo overtuigd dat zijn herinneringen kloppen. Stelligheid zegt meer over het karakter van de getuige zelf dan over zijn verklaring. Dat heeft te maken met de werking van het menselijk geheugen dat niet is gemaakt is, om, als ware het een computer, gebeurtenissen blijvend en waarheidsgetrouw op te slaan. Een herinnering kan door de neuroplasticiteit van de hersenen steeds veranderingen ondergaan. Een ervaring kan ook worden ingekleurd door de betekenis van die ervaring in iemands leven. Als een getuige op weg was naar bijvoorbeeld een sollicitatiegesprek en op tijd wil komen, kan dit op een andere manier doorwerken in het geheugen dan een getuige die op dat moment toevallig de hond uitliet.

Daarbij kan er sprake zijn van allerlei vormen van vooringenomenheid (biases). Mensen hechten bijvoorbeeld vaak meer waarde aan informatie die overeenkomt met hun bestaande denkbeelden en schuiven informatie die niet overeenkomt met deze denkbeelden sneller terzijde. Mensen denken ook eerder aan levendige, emotionele informatie. Daarom zijn meer mensen bang voor haaien terwijl meer mensen doodgaan door het binnenkrijgen van schoonmaakmiddelen. Voorbeeld is de zogenaamde weapon focus. Als mensen een wapen zien, zullen ze doorgaans minder aandacht besteden aan wat er verder om hen heen gebeurt.

Ook kan er zijn van collaborative storytelling, waarbij het geheugen wordt beïnvloed door informatie van buitenaf, zoals het zien van foto’s, het lezen van berichten in de media, suggestieve vragen of opmerkingen van anderen. Ook kunnen interpretatieverschillen over bijvoorbeeld een gesprek, tot missers leiden.

De advocaat die een belastende getuigenverklaring over zijn cliënt onderuit wil halen, doet er goed aan bij de voorbereidingen van het verhoor rekening te houden met de werking van het menselijk geheugen. De aanbevelingen die de gerechtshoven op dit punt hebben aangenomen, kunnen de advocatuur daarbij goed van pas komen.

Mr. D.M Penn